ნესტან–დარეჯანი თუ ნისტან–დარჯიხანი?!

გურამ ასათიანის ესეს გადავაწყდი ლიბ.გე–ზე, რომლის სათაურია – „ვეფხისტყაოსანი“ და ქართული კლასიკური პოეტიკა. ერთმა პასაჟმა მიიქცია ჩემი ყურადღება, რომლის შესახებაც სხვაგან არსად წამიკითხავს და არც არავისგან გამიგია. საინტერესო ის არის, რომ თავად ესეს ავტორმაც ვერ გაბედა უფრო შორს წასვლა და უფრო თამამი დასკვნების გაკეთება, თუმცა მის მიერ ნაპოვნი ფაქტი ჩემთვის პირადად საინტერესო იყო:

„ისკანდერ-ნამეში“ ნიზამის ასეთი ამბავი აქვს აღწერილი: მაკედონიის ხელმწიფეს, რომელმაც მრავალი ქვეყანა დაიპყრო, საბოლოოდ „რუსთა“ ჯართან მოუხდა შერკინება. არაერთი სახელოვანი მხედარი ეღუპება მას ამ ბრძოლაში, რადგან მოწინააღმდეგეთ ყველაზე კრიტიკულ მომენტებში ბრძოლის ველზე გამოჰყავთ უცნაური არსება, რაღაც ადამიანის მსგავსი ურჩხული, რომელიც თავზარს სცემს და მუსრავს ალექსანდრეს ლაშქარს. დაღონებული მეფე ბრძენკაცებს მოუხმობს რჩევისათვის. ერთი მათგანი ალექსანდრეს უყვება, რომ ასეთი ურჩხულები დედამიწის კიდეზე ცხოვრობენ, ქვესკნელივით ბნელ ადგილას, რომელსაც მზის სხივი არასოდეს ეკარება.

ალექსანდრე მაინც ამარცხებს ამ საზარელ არსებას, მაგრამ არ კლავს მას, პირიქით, ბორკილებს აახსნევინებს და ნადიმზეც მოიპატიჟებს. ასეთი რაინდული სულგრძელობით გაოცებული ურჩხული რამდენიმე წუთით უჩინარდება და შემდეგ ალექსანდრესთან მოჰყავს მშვენიერი ქალი – ნისტან დარჯიხანი, რომელიც მის (ურჩხულის) პატრონებს ჰყავდათ დატყვევებული. მომდევნო თავებში აღწერილია ისკანდერისა და ტყვეობიდან დახსნილი ნისტან დარჯიხანის სიყვარულის ამბავი.

როგორც ცნობილია, ნისტან დარჯიხანი სპარსულ ენაზე ქვეყნად ულამაზეს ნიშნავს. ეს სახელი უცნობი არ არის აღმოსავლური მწერლობისათვის. ნიზამის პოემაში მისი თავგადასავლის დაკავშირება ადამიანის მსგავს ურჩხულთა სამყაროსთან და მოტაცებისა და ტყვეობის მოტივთან აშკარად მიგვანიშნებს საერთო მითოლოგიურ პირველწყაროზე, რომლის შორეული ექო შემონახული იქნა XII საუკუნის ორ პოეტურ ძეგლში.

ეს წავიკითხე თუ არა, იმ წამსვე ნიზამის ტომი მოვძებნე, ისქანდერ–ნამეზე გადავშალე და დავიწყე ძებნა. დავრწმუნდი, რომ ყველაფერი ზემოხსენებული რეალობას შეესაბამებოდა. ალექსანდრე მაკედონელის ქალს მართლაც ნისტან–დარჯიხანი ჰქვია, რომელიც ქვეყნის კიდეში ჰყავთ დატყვევებული გაურკვეველი წარმომავლობის არსებებს. საინტერესო ის არის, რომ ნესტან–დარეჯანი და ნისტან–დარჯიხანი ორივე სპარსული ფრაზის სხვადასხვა ტრანსკრიპტია. ფრაზისა, რომელიც პირდაპირ თარგმანში “არ არის (მისი მსგავსი) ქვეყნად” ნიშნავს, ანუ “ჯაჰან” ქვეყანაა სპარსულად, “დარ” – ში და “ნისთ” – უარყოფა.

ნიზამიმ “ისქანდერ–ნამე” 1203 წელს დაწერა. “ვეფხისტყაოსანიც” სადღაც მაგ დროსაა დაწერილი. შესაბამისად შანსი იმისა, რომ ერთმა მეორისგან, ან მეორემ – პირველისაგან დააკოპიპეისტა რაიმე, არ არსებობს. აქედან გამომდინარე არსებობდა რაღაც ამბავი ქაჯების, ვირეშმაკების თუ მმკ–ელების მიერ შეპყრობილი ულამაზესი ქალის შესახებ, რომელსაც საბოლოოდ დევგმირი დაიხსნის, შემდეგ ცოლად შეირთავს და ყველაფერი კარგად სრულდება.  ამ ყველაფრის გათვალისწინებით “ვეფხისტყაოსნის” პროლოგში გაკეთებული დისქლეიმერი, სადაც რუსთველი იძახის “ესე ამბავი სპარსული ქართულად ნათარგმანებიო”, მართალი ყოფილა და ვახტანგ მეექვსის, თუ მავან ფსევდომეცნიერთა კომენტარები “ესე ამბავი სპარსში არ არისო” კი – სიცრუე! მსურს დავიჯერო, რომ ვახტანგ მეექვსემ, ჩვენმა სახელოვანმა მეფემ, რომელსაც სავარაუდოდ ორიგინალში ჰქონდა წაკითხული ნიზამის “ფანჯ განჯი” და მათ შორის “ისქანდერ–ნამე”, ზემოხსენებულ ამბავს ისე ჩაუარა, რომ ვერანაირი მსგავსება ვერ შენიშნა.  არადა გურამ ასათიანის მაგივრად მას რომ ეპოვა ეს ციტატა, ვინ იცის თანამედროვე რუსთველოლოგები სხვანაირად იჭიკჭიკებდნენ “ვეფხისტყაოსნის” ამბის ზექართულობასთან დაკავშირებით…