ჩინური ვაშლები

“მანდარინს” დასავლეთ სამყაროში უწოდებენ ციტრუსსაც და ჩინელ მოხელესაც. უფრო მეტიც, ჩინური ენის პეკინურ დიალექტს, რომელიც ჩინეთში ლიტერატურული დიალექტია, ინგლისურენოვან სამყაროში Mandarin Chinese ჰქვია. მოდით, შევეცადოთ გავარკვიოთ რაშია აქ საქმე.

თავდაპირველად ჩინელ მოხელეებზე ვისაუბროთ. პირველები ევროპელთა შორის, ვინც აზიის სამხრეთ–აღმოსავლეთში მცხოვრებ ხალხებთან აქტიური კონტაქტი დაიწყეს, როგორც მოგეხსენებათ, პორტუგალიელები და ჰოლანდიელები იყვნენ. სწორად მათ ენებში გამოჩნდა პირველად სიტყვები, რომლებიც იმ ადამიანებს აღნიშნავდნენ, რომლებთანაც მათ ურთიერთობა ჰქონდათ, ანუ ჩინეთის საიმპერატორო კარის მოხელეებს. ეს სიტყვებია: პორტუგალიური – mandarim და ჰოლანდიური – mandorijn. ამ სიტყვების პირველწყარო მალაური სიტყვა mantri გახლავთ, რომელსაც ფესვები სანსკრიტში აქვს, სადაც mantrin “მრჩეველს, მინისტრს” ნიშნავს. მაურიების დინასტიის ეპოქაში (ძვ. წ. IV-II სს. ინდოეთი) mantrin–ი ახლანდელი გაგებით პრემოერ–მინისტრი გახლდათ. ასევე, აუცილებლად უნდა დავამატოთ, რომ ეს სიტყვა ძველ ინდოელებთან ჭადრაკის ფიგურას, ლაზიერსაც ერქვა, ინდუიზმის კარგად მცოდნეებისათვის კი უცხო არ არის სიტყვა “მანტრა”, რომელიც იმავე ფუძისაგან წარმოდგება, საიდანაც mantrin.

ისევ მოხელე–მანდარინებს დავუბრუნდეთ. პორტუგალიურ ენაში ამ სიტყვის ასე დამკვიდრება, იმითაც არის განპირობებული, რომ მსგავსი ჟღერადობის ფუძის მქონე ზმნა (მანდარ/მანდორ/მანდერ) რომანულ ენებში “ბრძანებას” ნიშნავს (მაგალითისთვის “კომანდორის” გახსენებაც კმარა). შედეგად ჩინელ მოხელეს “მანდარინი” ეწოდა მრავალ ევროპულ ენაში და თითქმის მაშინვე ამ სიტყვის გამოყენება დაიწყეს, როგორც ზედსართავი სახელის, რომელიც ლიტერატურულ ჩინურ ენას აღნიშნავდა. რატომ მოხდა ასე?

ზემოხსენებულ შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად, თავდაპირველად შევხედოთ ზუსტად რომელი სიტყვა შეესაბამება “მანდარინს” ჩინურ ენაში. ეს არის იეროგლიფი 官 (guān), რომელსაც “მოხელის, ოფიციალური პირის” მნიშვნელობა აქვს. ეს იეროგლიფი შედიოდა “გუანხუას” (官話 , guānhuà) შემადგენლობაში, რომელიც ოფიციალურ ჩინურ ენას აღნიშნავდა. გუანხუა შეიძლება ვთარგმნოთ, როგორც “ოფიციალური მეტყველება”, “მოხელეთა მეტყველება”. ევროპულ ენებზე ამ კომპოზიტის, “გუანჰუას” თარგმნის დროს, უკვე კარგად ნაცნობ “მანდარინს” დაუმატეს “ჩინური” და მიიღეს – Mandarin Chinese. ამასთან აღსანიშნავია, რომ ახლანდელ ჩინურ ლიტერატურულ ენას პუტუნხუა (普通話, “საერთო მეტყველება”) ჰქვია.

დასავლეთ ევროპაში სიტყვა mandarine გამოიყენებოდა არამხოლოდ ჩინური ლიტერატურულ ენასთან დაკავშირებით, არამედ როგორც ზედსართავი სახელი, რომელიც ზოგადად ყველაფერ ჩინურზე მიუთითებდა. გაეცნენ რა პირველად მათთვის ახალ გემრიელ ციტრუსს, ესპანელებმა მას naranja mandarina (“ნარანხა მანდარინა” – ჩინური ფორთოხალი) უწოდეს, ბოლოს კი, როგორც ხდება ხოლმე, ეს ორი სიტყვა შემოკლდა და “მანდარინა” დარჩა. ფრანგულში ესპანელების წყალობით მანდარინს “orange mandarine” (“ორანჟ მანდარინ” – ჩინური ფორთოხალი), ან უბრალოდ mandarine (“მანდარინ”) დაერქვა. პირველმა ფრანგულ ლიტერატურაში ეს სიტყვა ბერნარდენ დე სენ–პიერმა გამოიყენა, რომელიც ჩვენთვის ცნობილია, როგორც “პოლი და ვირჟინის” ავტორი. ზოგიერთი მკვლევარი იმასაც კი ამტკიცებს, რომ მანდარინის ფერი ჩინელი მოხელების სამოსის ფერს შეესაბამებოდა და სწორად ამის გამო მიიღო მან ეს სახელიო, თუმცა ეს ვერსია “თითიდან გამოწოვილს” უფრო ჰგავს, ვიდრე რეალურს.

ევროპაში მანდარინის ექსპორტი თავდაპირველად ჩრდილოეთ აფრიკიდან ხდებოდა. ამით აიხსნება ინგლისურ და ფრანგულ ენებში მანდარინის სახელწოდება: tangerine. მისი ნათლია მაროკოს ქალაქი ტანჟერია. ხშირ შემთხვევაში “მანდარინი” და “ტანჟერინი” სინონიმებს წარმოადგენენ, თუმცა ხანდახან “მანდარინს” მოყვითალო ფერის ნაყოფის მქონე ციტრუსებს უწოდებენ, “ტანჟერინს” კი – ნარინჯისფერს, უფრო მეტიც, ზოგი ბიოლოგი განსაკუთრებულ სახეობაზეც კი საუბრობს, რომელსაც Citrus tangerina ეწოდება.

p.s. ეს სტატიაც ezhe.ru–ზე ვიპოვე და ვთარგმნე. ერთი რამის აღნიშვნა მსურს მხოლოდ, რომლის ხაზგასმა ჩვენს ჩდრილოელ მეზობლებს გამორჩათ: апельсин ჰოლანდიურიდან მოდის და “ჩინურ ვაშლს” ნიშნავს.